ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, 29 ਫਰਵਰੀ 2024 – ਸਾਲ ਵਿੱਚ 365 ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜੇ ਹੁਣ ਲੀਪ ਸਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਨੂੰ ਇਸ ‘ਚ ਜੋੜ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫੇਰ ਇੱਕ ਸਾਲ 365 ਦਿਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 6 ਘੰਟੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਧੂ 6 ਘੰਟੇ ਹਰ ਸਾਲ 4 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਰ ਚੌਥੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਹਰ ਚੌਥੇ ਸਾਲ 29 ਫਰਵਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਫਰਵਰੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 29 ਦਿਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਧੂ ਦਿਨ ਨੂੰ ਲੀਪ ਦਿਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਸਾਲ ਇਹ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਲੀਪ ਸਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ 29 ਫਰਵਰੀ ਯਾਨੀ ਲੀਪ ਡੇ ਹੈ।
ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀ ਸੀ। ਮੌਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਕੈਲੰਡਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਤਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਖੇਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਿਉਹਾਰ, ਵਪਾਰ ਆਦਿ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਧਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ।
ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਆਧੁਨਿਕ ਕੈਲੰਡਰ ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਉਦੋਂ 10 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਕੈਲੰਡਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਨਹੀਂ ਗਿਣੇ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਖੇਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਰੋਮ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸ਼ਾਸਕ, ਲੂਮਾ ਪੌਂਪੀਲੀਅਸ ਨੇ 12 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਕੈਲੰਡਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਕੈਲੰਡਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹੀਨਾ ਮਾਰਚ ਸੀ।
ਰੋਮਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਦੋ ਨਾਲ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਸ਼ੁਭ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ 27, 29 ਜਾਂ 31 ਦਿਨ ਸਨ। ਸਾਲ ਵਿੱਚ 355 ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗੜਬੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੈਲੰਡਰ ‘ਚ ਸੁਧਾਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਪੌਂਪਿਲਿਅਸ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 650 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਕੈਲੰਡਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਜੂਲੀਅਸ ਕੈਲੰਡਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਰ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੀਪ ਸਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਦਿਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 366 ਦਿਨ ਹੋਣਗੇ। ਕੈਲੰਡਰ ਵਿਚ ਜੁਲਾਈ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਂ ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਨੇ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ 29 ਦਿਨ ਰੱਖੇ ਸਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਲੀਪ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 30 ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜੂਲੀਅਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਔਕਟੇਵੀਅਸ ਅਗਸਤਸ ਨੇ ਫਰਵਰੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਹਟਾ ਕੇ ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜੋੜਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ 31 ਦਿਨ ਹਨ।
ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਦਾ ਕੈਲੰਡਰ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ 46 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਜੂਲੀਅਨ ਕੈਲੰਡਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਵਿੱਚ 365 ਦਿਨ ਅਤੇ 6 ਘੰਟੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਗਣਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲਗਭਗ 1600 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਗਲਤ ਗਣਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ, ਰੁੱਤਾਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ।
16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਹੀ ਅੰਕੜਾ 6 ਘੰਟੇ ਦੀ ਬਜਾਏ 5 ਘੰਟੇ 48 ਮਿੰਟ 46 ਸਕਿੰਟ ਹੈ। ਫਿਰ, ਕੈਲੰਡਰ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਾਲ 1582 ਵਿਚ, ਪੋਪ ਗ੍ਰੈਗਰੀ XIII ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ 10 ਦਿਨ ਘਟਾ ਦਿੱਤੇ। ਉਸ ਸਾਲ 15 ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਤਰੀਕ 4 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਧੀ ਆ ਗਈ।
ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜ਼ੀਰੋ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਲ 1700, 1800, 1900, ਨੂੰ ਲੀਪ ਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਨਿਯਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਪਵਾਦ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜ਼ੀਰੋ ਹਨ, ਪਰ 400 ਨਾਲ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਲੀਪ ਸਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਇਸ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ, 2000, ਜੋ ਇੱਕ ਲੀਪ ਸਾਲ ਸੀ।
ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਲੀਪ ਸਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਬਦਲੇਗਾ ? BHU ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਐਚਓਡੀ ਡਾ: ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਸਹੀ ਲੰਬਾਈ 365 ਦਿਨ, 5 ਘੰਟੇ, 48 ਮਿੰਟ ਅਤੇ 45 ਸੈਕਿੰਡ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਲੰਬਾ ਹੈ। 5 ਘੰਟੇ 48 ਮਿੰਟ ਨੂੰ 6 ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਰਾਊਂਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਲੀਪ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੈਲੰਡਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਵਧ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਿਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਮੌਸਮ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਮਈ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜੂਨ ਦੀ ਗਰਮੀ ‘ਚ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ। 750 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਸਵੈਟਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਾਂਗੇ। ਗਰਮੀ ਦਾ ਇਹ ਮੌਸਮ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸਰਦੀ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਹੀਟ ਵੇਵ ਆਵੇਗੀ।
ਆਰੀਆਭੱਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਆਬਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਸਾਇੰਸਜ਼, ਨੈਨੀਤਾਲ ਦੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ: ਸ਼ਸ਼ੀ ਭੂਸ਼ਣ ਪਾਂਡੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੀਪ ਸਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੈਲੰਡਰ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਲ 365 ਦਿਨ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤੀ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੈਲੰਡਰ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗਣਨਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੈਲੰਡਰ ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਣਨਾ ਵਿੱਚ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਹਰ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਲੀਪ ਸਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੀਪ ਦਿਵਸ ‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ 28 ਫਰਵਰੀ ਜਾਂ 1 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਗਲੇ 40 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਤਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ 10 ਦਿਨ ਦੂਰ ਚਲੇ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇੱਕ ਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 700 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਿਸਫਾਇਰ ਵਿੱਚ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਹੱਦ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਲੀਪ ਸਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਧਿਕਾਮਾਸ ਹੈ। ਜਬਲਪੁਰ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਜਨਾਰਦਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਾਧੂ ਮਹੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਵਤ ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਸਾਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਮਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ 13 ਮਹੀਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਅਧਿਕਮਾਸ ਜਾਂ ਮਲਮਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿਚ ਚੰਦ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਚੰਦਰਮਾ ਮਹੀਨਾ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਚੰਦਰਮਾ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਚੱਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 28 ਦਿਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ 354.36 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਦੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ 30.44 ਦਿਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ 365.28 ਦਿਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਸੂਰਜੀ ਸਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੂਰਜੀ ਸਾਲ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 10.92 ਦਿਨਾਂ (365.28 – 354.36) ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰ 32 ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ 14-15 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਮਿਆਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਹਿੰਦੀ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਸੂਰਜੀ ਮਹੀਨੇ ਦੇ 32 ਮਹੀਨੇ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਚੰਦਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ 33 ਮਹੀਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੂਰਜੀ ਸਾਲ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਤੀਜੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 1 ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਤਭੇਦ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਰਿਸ਼ੀ-ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਅਧਿਕਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਸੀ।
