- ਪਰਿਵਾਰ ਪੰਜ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਪਲਾਈ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 26 ਸਤੰਬਰ 2025 – ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪੁਤਲੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਆਰਡਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਰਾਵਣ ਦੇ ਸਿਰ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਥੋਂ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਰਡਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੁਸਹਿਰਾ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੁਸਹਿਰਾ 2 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਬਨਵਾਰੀ ਲਾਲ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਛਲੀਆਂ ਪੰਜ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਰਾਵਣ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਤਲੇ ਕੋਰੀਅਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ, ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ 12 ਰਾਵਣ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦਾ ਆਰਡਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਨਾਲੋਂ ਤਿੰਨ ਘੱਟ ਹਨ। ਵਿਨੋਦ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, “ਸਾਨੂੰ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਰਾਵਣ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਆਰਡਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਆਰਡਰਾਂ ਦੀ ਪੂਰੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।”
ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੂਰੇ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਵਣ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਲੰਡਨ ਭੇਜਦੇ ਹਨ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਰਾਵਣ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਲ, ਉਸਨੂੰ ਲਗਭਗ 12 ਰਾਵਣ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੇ ਆਰਡਰ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 15 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਕਲਾ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ। ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਅੰਗ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਚਿਹਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਰਾਵਣ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਰੀਅਰ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਲੰਡਨ। ਇਸ ਕੋਰੀਅਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਲਾਗਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉੱਥੇ ਆਰਡਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰ, ਸਾਰੇ ਚਿਹਰੇ ਭੇਜਣ ਦੀ ਲਾਗਤ ਲਗਭਗ 80,000 ਰੁਪਏ ਸੀ। ਚਿਹਰੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 2 ਤੋਂ 2.5 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਵਿਨੋਦ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੱਡੇ ਚਿਹਰੇ ਕੋਰੀਅਰ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਟੁੱਟਣ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਚਿਹਰੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਸਥਾਨਕ ਕਾਰੀਗਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਵਣ ਦੇ ਪੁਤਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 30 ਤੋਂ 35 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਰਾਵਣ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਦੁਸਹਿਰੇ ‘ਤੇ ਸਾੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਵਾਰ, ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ 100 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਰਾਵਣ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਾਵਣ ਹੋਵੇਗਾ। ਵਿਨੋਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੁਤਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਲਾ ਹੁਣ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ।
ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਵਣ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸਨੂੰ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਵਿਨੋਦ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਰਾਵਣ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਵਣ ਬਣਾਉਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਬਣ ਜਾਣ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣ ਜਾਣ, ਉਹ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਗੇ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਹੁਣ ਇਹ ਕਲਾ ਵੀ ਸਿੱਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਹਰ ਸਾਲ ਉਹ ਰਾਵਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ, ਵੱਡੀਆਂ ਰਾਵਣ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਆਰਡਰ ਅਜਨਾਲਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ, ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਹੜ੍ਹ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਰਾਵਣ ਬਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਪੈਸੇ ਦਾਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਤਿਉਹਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
